Một số lưu ý đối với Kiểm sát viên trong khám nghiệp hiện trường vụ án tai nạn giao thông đường bộ
TS.Nguyễn Quốc Hân
Hiệu trưởng – Trường Đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ kiểm sát tại Thành phố Hồ Chí Minh
Đối với các vụ án vi phạm quy định về điều khiển phương tiện giao thông đường bộ thì làm tốt công tác khám nghiệm hiện trường sẽ giúp cho việc giải quyết vụ án được nhanh chóng, thuận lợi, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Bài viết nêu một số dạng vi phạm, thiếu sót thường gặp trên thực tiễn và chia sẻ những kinh nghiệm của tảc giả nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác này.
1. Nhận diện một số dạng vi phạm, thiếu sót trong công tác khám nghiệm hiện trường các vụ tai nạn giao thông đường bộ
– Chưa thực hiện đầy đủ theo quy định Thông tư số 77/2012/TT-BCA ngày 28/12/2012 của Bộ trưởng Bộ Công an về quy trình điều tra giải quyết tai nạn giao thông đường bộ (nay là Thông tư số 63/2020/TT-BCA ngày 16/9/2020): Khi vụ tai nạn giao thông đường bộ xảy ra, các phương tiện giao thông có liên quan đều phải được tạm giữ; phải được khám nghiệm ngay sau khi kết thúc khám nghiệm hiện trường; trưng cầu giám định kỹ thuật chuyên môn. Tuy nhiên, thực tiễn có trường hợp Cơ quan điều tra không thực hiện đúng các yêu cầu trên nên dẫn đến bỏ lọt tội phạm. Một số vi phạm thường xảy ra như: Dựng lại hiện trường vụ tai nạn giao thông không có người làm chứng, biên bản khám nghiệm hiện trường không có người chứng kiến, bản ảnh hiện trường có chụp ảnh, chú thích dấu vết cày trên mặt đường nhưng trong ảnh không nhìn rõ dấu vết này mà chỉ nhìn thấy dấu vết sơn trắng đánh dấu trên mặt đường, không chụp ảnh từng phần dấu vết. Hồ sơ không phân công giải quyết theo trình tự, thủ tục tiếp nhận giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố theo quy định tại Thông tư liên tịch số 01/2017/TTLT-BCA-BQP-BTC-BNN&PTNT-VKSNDTC ngày 29/12/2017 quy định phối hợp giữa các cơ quan có thẩm quyền trong việc thực hiện một số quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 sửa đổi, bổ sung năm 2017 (BLTTHS năm 2015) về tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố; vụ tai nạn giao thông do Cơ quan Cảnh sát điều tra và Viện kiểm sát tham gia thụ lý ngay từ đầu, nhưng Cảnh sát giao thông không giao cho Cơ quan Cảnh sát điều tra để điều tra theo thủ tục tố tụng hình sự là thực hiện không đúng quy định tại Điều 4 Thông tư số 76/2011/ TT-BCA ngày 22/11/2011 của Bộ Công an quy định phân công trách nhiệm và quan hệ phối hợp trong công tác điều tra, giải quyết tai nạn giao thông của lực lượng Cảnh sát nhân dân.
– Vi phạm trong việc bảo quản vật chứng, tài liệu, dấu vết được thu tại hiện trường: Khoản 1 Điều 90 BLTTHS năm 2015 quy định vật chứng phải được bảo đảm nguyên vẹn, không để mất mát, lẫn lộn và hư hỏng. Việc thu giữ vật chứng quan trọng bao nhiêu thì việc bảo quản vật chứng quan trọng bấy nhiêu. Vật chứng, tài liệu, dấu vết thu được tại hiện trường là những chứng cứ quan trọng giúp cho Điều tra viên, Kiểm sát viên nghiên cứu, khai thác các thông tin phục vụ cho điều tra. Vật chứng thu được nhưng không bảo quản, để mất mát hoặc thay đổi hình dạng thì không còn ý nghĩa chứng minh. Trong thực tế, vẫn còn trường hợp Cơ quan điều tra không quán lý, bảo quản tốt vật chứng thu thập được, thậm chí đã để thất lạc, không tìm lại được.
– Thiếu sót trong việc việc thu thập các dấu vết, vật chứng tại hiện trường: Điều 201 BLTTHS năm 2015 quy định: Khi khám nghiệm hiện trường các vụ vi phạm quy định về an toàn giao thông đường bộ, phải tiến hành chụp ảnh, vẽ sơ đồ, mô tả hiện trường, đo đạc, dựng mô hình; xem xét tại chỗ và thu lượm dấu vết của tội phạm, tài liệu đồ vật có liên quan đến vụ án để từ đó vẽ sơ đồ và ghi vào biên bản khám nghiệm như: Mô tả kích thước, chiều hướng vết cày xước, chụp ảnh đo đạc, thu nhặt các dấu vết, vật chứng đầy đủ. cụ thể và chính xác, khách quan. Cán bộ khám nghiệm phải ghi nhận đầy đủ thông tin về đồ vật, tài liệu ở hiện trường, như kích thước, chiều hướng… Nếu thực hiện đơn giản, cẩu thả sẽ dẫn đến những sai sót nghiêm trọng trong việc xác định, đánh giá hành vi phạm tội.
– Thiếu sót trong việc thực nghiệm điều tra: Đối với các vụ án tai nạn giao thông đường bộ, diễn biến từng vụ tai nạn giao thông là khác nhau, phụ thuộc vào nhiều yếu tố như tốc độ, chiều hướng đi, điều kiện ánh sáng, mặt đường, xử lý khi va chạm tai nạn xảy ra. Nếu chỉ căn cứ vào lời khai của người điều khiển phương tiện, các dấu vết hiện trường hoặc đặt ra các giả thuyết để tiến hành thực nghiệm điều tra, dựng lại hiện trường từ đó kêt luận để làm căn cứ xử lý là thiếu cơ sở khoa học.
Từ một số các vi phạm, thiếu sót trên, tác giả cho rằng nguyên nhân dẫn đến những tồn tại, vướng mắc trong công tác kiểm sát khám nghiệm hiện trường tai nạn giao thông đường bộ trên là do: (1) Hiện trường tai nạn giao thông đường bộ thường bị xáo trộn, do tai nạn thường xảy ra trên đường giao thông công cộng, có nhiều người, phương tiện qua lại và việc phải thực hiện cấp cứu người bị nạn nên hiện trường không còn nguyên vẹn. Vì vậy, công tác khám nghiệm hiện trường gặp rất nhiều khó khăn trong việc phát hiện, thu thập dấu vết và đảm bảo tính chính xác, khách quan, toàn diện. (2) Năng lực, trình độ của một số cán bộ thực thi nhiệm vụ còn hạn chế, chưa đi sâu phát hiện và làm rõ những dấu hiệu, những yếu tố của hiện trường để làm chứng cứ cho việc giải quyết vụ án. (3) Quan hệ phối hợp giữa các lực lượng tham gia khám nghiệm hiện trường tai nạn giao thông đường bộ chưa chặt chẽ; vai trò của Điều tra viên trong việc chủ trì tiến hành khám nghiệm chưa được phát huy. Do đó, hoạt động của từng lực lượng còn tách rời, chưa hiệu quả.
2. Một số lưu ý đối với công tác kiểm sát khám nghiệm hiện trường các vụ tai nạn giao thông đường bộ
Từ thực tiễn hoạt động khám nghiệm hiện trường và kết quả xử lý các vụ án tai nạn giao thông đường bộ trong thời gian qua, để thực hiện hiệu quả công tác khám nghiệm hiện trường, góp phần giải quyết tốt các vụ án xảy ra trong thời gian tới, chúng tôi rút ra một số kinh nghiệm sau:
Một là, công tác lãnh đạo, chỉ đạo đóng vai trò quan trọng, có ý nghĩa quyết định đến chất lượng, hiệu quả trong công tác khám nghiệm hiện trường. Lãnh đạo các đơn vị liên quan cần trực tiếp tham gia chỉ đạo tại hiện trường thì công tác khám nghiệm hiện trường và kết quả điều tra ban đầu sẽ đạt chất lượng, hạn chế được những tồn tại, thiếu sót làm ảnh hưởng đến hoạt động điều tra tiếp theo.
Hai là, công tác khám nghiệm hiện trường các vụ tai nạn giao thông đường bộ ít nghiêm trọng hay đặc biệt nghiêm trọng đều phải tuân thủ nghiêm túc quy trình, quy định của pháp luật, đảm bảo khách quan, trung thực, phải làm tốt công tác nắm tình hình, trao đổi thông tin liên quan đến vụ việc.
Ba là, trong các vụ án tai nạn giao thông đường bộ, dấu vết, vật chứng tồn tại rất đa dạng, phức tạp; đồng thời hiện trường thường trên các tuyến đường nên dễ gây ùn tắc giao thông. Vì vậy, công tác khám nghiệm phải được tiến hành kịp thời, khẩn trương nhằm giải tỏa ùn tắc giao thông, nhưng cũng phải thận trọng, không chủ quan, phải phân tích rõ cơ chế hình thành của các dấu vết, vật chứng trong các vụ tai nạn giao thông, đặc biệt chú trọng phát hiện, thu lượm những dấu vết, vật chứng có liên quan trực tiếp đến điểm va chạm đầu tiên để xác định lỗi. Những vụ tai nạn giao thông phức tạp, có hậu quả chết người thì trưng cầu giám định, làm căn cứ cho công tác điều tra, truy tố, xét xử.
Bốn là, quá trình khám nghiệm các vụ tai nạn giao thông đường bộ, lực lượng kỹ thuật hình sự, Điều tra viên và Kiểm sát viên phải phối hợp chặt chẽ, nhất là trong phát hiện, thu lượm, khai thác, đánh giá các dấu vết, vật chứng nhằm thống nhất quan điểm đối với từng vụ việc, vấn đề cụ thể. Việc nhận định đánh giá tính chất, diễn biến của vụ án nhằm định hướng cho công tác điều tra phải đảm bảo tính khách quan, toàn diện và khoa học; tuyệt đối không được đánh giá theo ý chí chủ quan, phiến diện, thiếu căn cứ.
Năm là, chú trọng nâng cao chất lượng hoạt động khám nghiệm và điều tra tại hiện trường các vụ tai nạn giao thông đường bộ, bảo đảm các vụ, việc xảy ra đều được tổ chức khám nghiệm hiện trường kịp thời, đúng quy trình, quy định của Thông tư số 63/2020/TT-BCA ngày 16/9/2020 của Bộ Công an quy định quy trình giải quyết tai nạn giao thông đường bộ của Cảnh sát giao thông đường bộ. Trong quá trình khám nghiệm hiện trường, Điều tra viên, cán bộ kỹ thuật hình sự, Cảnh sát giao thông phải nâng cao tinh thần trách nhiệm trong việc phát hiện, thu lượm, khai thác các loại dấu vết, vật chứng; cơ chế, quy luật hình thành các loại dấu vết, vật chứng ở hiện trường, nạn nhân và các phương tiện liên quan, làm cơ sở cho việc xác định tính chất, diễn biến của vụ tai nạn nhằm phục vụ tích cực cho công tác điều tra, xử lý.
Công tác khám nghiệm các phương tiện giao thông phải được tiến hành tại hiện trường hoặc tại nơi tạm giữ phương tiện ngay sau khi kết thúc khám nghiệm hiện trường; khi khám nghiệm phương tiện phải so sánh, đối chứng các dấu vết va chạm, tư thế, góc độ va chạm giữa các phương tiện với nhau; những dấu vết ở bên ngoài phương tiện dễ bị thay đổi, hư hỏng cần được thu lượm, bảo quản ngay tại hiện trường như vết máu, lông, tóc, vải, sợi, xăng, dầu và các dấu vết hóa học, hữu cơ khác; phải đảm bảo thu lượm đầy đủ các chi tiết, thiết bị của phương tiện bị gãy, vỡ rơi ở hiện trường để phục vụ cho công tác nghiên cứu, xác định điểm va chạm giữa các phương tiện. Đối với những vụ tai nạn giao thông đường bộ xảy ra vào ban đêm, điều kiện khám nghiệm gặp khó khăn, thiếu ánh sáng thì ngay sáng hôm sau phải kiểm tra lại hiện trường nhằm phát hiện, bổ sung kịp thời, đầy đu các dấu vết, vật chứng liên quan đến vụ tai nạn. Trong quá trình khám nghiệm các phương tiện liên quan đến vụ tai nạn cần lưu ý thu các dấu vết: Máu, tóc, vãi, sợi… để giám định chứng minh điểm va chạm; đối với những vụ tai nạn giao thông nhiều người cùng đi trên một phương tiện nhưng chưa xác định người điều khiển gây tai nạn thi phải thu dấu vết vải, sợi trên yên xe tại nhiều vị trí khác nhau để phục vụ công tác giám định.
Sáu là, đối với Kiểm sát viên, trước khi tiến hành khám nghiệm hiện trường, cần phải yêu cầu Cơ quan điều tra làm tốt công tác bảo vệ hiện trường và thông báo những thông tin liên quan đến việc cần khám nghiệm, kết quả điều tra xác minh ban đầu về những tình tiết liên quan đến hiện trường, cụ thể: Yêu cầu Điều tra viên chủ trì khám nghiệm thông báo về sự việc diễn ra để Kiêm sát viên nắm bắt được vụ việc; yêu cầu Cơ quan điều tra phải xác định rõ: Ai là người phát hiện đầu tiên hiện trường, phát hiện trong điều kiện, hoàn cảnh nào, mối quan hệ của người phát hiện với hiện trường (tử thi), công tác bảo vệ hiện trường được tiến hành khi nào, hiện trường có còn nguyên vẹn hay đã bị xáo trộn. Thông báo về việc giải quyết những vấn đề phát sinh tại hiện trường để được tiến hành, việc cấp cứu nạn nhân, sự di chuyển đồ vật, tại sao lại có sự xáo trộn đó, những vùng nào xáo trộn để xác định và lý giải những vấn đề sau này xảy ra, như tại sao mất dấu vết, tại sao xuất hiện nhiều dấu vết lạ tại hiện trường ở những chỗ đó, kịp thời thu giữ hình ảnh từ camera an ninh, theo dõi, giám sát giao thông tại khu vực hiện trường và các hướng đi của các phương tiện nếu có.
Cần xác định rõ không gian, thời gian xảy ra tai nạn, chiều hướng tham gia giao thông của các phương tiện, đặc điểm thời tiết, tình trạng mặt đường, tư thế nạn nhân nằm. Điều tra viên, Kiểm sát viên cần phải xác định được vị trí của các phương tiện, vị trí nằm của nạn nhân, chiều hướng chuyển động của các phương tiện giao thông trước đó. Vị trí, kích cỡ của các vết phanh, vết dầu máy, các mảnh vỡ của phương tiện, vết trượt dài, vết cày xước. Các dấu vết đó phải xác định là những dấu vết mới và có liên quan đến hiện trường vụ khám nghiệm, việc vẽ sơ đồ phải đảm bảo yếu tố chính xác, đặc biệt là các số đo, có như vậy mới xác định được lỗi của các chủ phương tiện khi tham gia giao thông, đối với những phương tiện tham gia giao thông cần khám nghiệm thì việc vận chuyển về nơi bảo quản phải đảm bảo không làm ảnh hưởng dấu vết để lại trên phương tiện.
Nắm chắc những thông tin ban đầu này sẽ giúp Kiểm sát viên định hướng trước về nội dung, phương pháp cũng như phạm vi công tác khám nghiệm hiện trường, Kiểm sát viên phải trao đổi trước với Điều tra viên những vấn đề cần thu thập, làm rõ, chứng minh để thống nhất về phương pháp và cách thức tiến hành khám nghiệm để đạt hiệu quả tốt nhất. Như vậy, đòi hỏi Kiểm sát viên trước hết phải nắm vững những quy định của pháp luật, nắm vững nguyên lý hình thành dấu vết vật chứng và dấu vết đặc trưng đối với hiện trường vụ tai nạn giao thông.
Ngay từ khi Kiểm sát viên đến hiện trường phải kiểm tra ngay tư cách pháp lý của các thành viên trong Hội đồng khám nghiệm cũng như những người được tham gia vào cuộc khám nghiệm (đại diện chính quyền địa phương, người chứng kiến…), bảo đảm thành phần khám nghiệm đúng theo quy định của pháp luật. Trong trường họp thành phần không đầy đủ thì yêu cầu Cơ quan điều tra triệu tập đầy đủ và đúng thành phần mới tiến hành khám nghiệm và mới ký nhận vào biên bản khám nghiệm, phải kiên quyết và dứt khoát trong những trường hợp như vậy, để sau này không phải làm lại, tránh gây mất thời gian, dấu vết không còn nguyên vẹn, thậm chí có nhiều trường hợp không thể khắc phục được.
Kiểm sát viên cần kiểm sát chặt chẽ hoạt động của những thành viên tham gia Hội đồng khám nghiệm, kịp thời phát hiện những thiếu sót để yêu cầu khắc phục ngay, quá trình Hội đồng tiến hành thu thập dấu vết vật chứng tại hiện trường cũng như tiến hành những hoạt động điều tra khác tại hiện trường phải đảm bảo tính hợp pháp và tính có căn cứ khi tiến hành những hoạt động đó, những vùng nào cần phải chụp ảnh, vẽ sơ đồ, mô tả chi tiết tỉ mỉ, chính xác trong biên bản, những mẫu vật nào phải thu giữ, niêm phong… thì Kiểm sát viên cần yêu cầu Hội đồng khám nghiệm hiện trường tiến hành ngay.
Một trong những hoạt động điều tra tại hiện trường không thể thiếu đó là công tác lấy lời khai của người bị hại hoặc của những người biết việc, cần giám sát chặt chẽ hoạt động này, yêu cầu Điều tra viên thực hiện đầy đủ mọi hoạt động trên, lập biên bản và có chữ ký đầy đủ, không viết tẩy xóa hoặc chồng chéo, nếu phát hiện thì Kiểm sát viên cần yêu cầu Cơ quan điều tra khắc phục bằng việc ký vào chỗ đó hoặc lập lại biên bản theo đúng quy định của pháp luật, nếu thực hiện không đúng, những thông tin này không có giá trị để chứng minh.
Kiểm sát viên cần có cuốn sổ tay theo dõi ghi chép tỉ mỉ toàn bộ diễn biến tại hiện trường, tình hình hiện trường để đảm bảo hoạt động nghiên cứu, đối chiếu sau này. Việc ghi chép còn là tài liệu để sau này Kiểm sát viên báo cáo lãnh đạo Viện kiểm sát về kết quả của công tác kiểm sát điều tra tại hiện trường.
Trước khi ký nhận Kiểm sát viên cần kiểm tra hình thức biên bản, nội dung biên bản, đảm bảo phản ánh đầy đủ, khách quan, toàn diện kết quả khám nghiệm hiện trường. Những chỗ nào nội dung phản ánh còn thiếu, chưa đúng thì Kiểm sát viên phải yêu cầu bổ sung ngay. Sau khi tiến hành hoạt động kiểm sát điều tra tại hiện trường, Kiểm sát viên phải báo cáo kết quả hoạt động với lãnh đạo Viện kiểm sát.
Nguồn: Tạp chí kiểm sát số 03/2023